به گزارش همشهری آنلاین، استان زنجان در شمال غربی ایران یکی از مقاصد برتر گردشگری است. جاهای دیدنی زنجان شامل جاذبه‌های گردشگری تاریخی و طبیعی می‌شوند و هر سال میزبان هزاران گردشگر داخلی و خارجی هستند. از انواع صنایع دستی پرطرفدار و مشهور در استان زنجان می‌توان به چاقوسازی، گلیم بافی، جاجیم بافی، چاروق دوزی، سفالگری، ملیله کاری، فرش بافی، فلزکاری، مسگری و نقره سازی اشاره کرد. در ادامه با ما همراه باشید تا شما را با صنایع دستی زنجان بیشتر آشنا کنیم.
چاقوسازی
چاقوسازی مهم‌ترین و شناخته شده‌ترین صنایع دستی استان زنجان است و کیفیت، دوام، ظرافت، تناسب، تنوع، قدرت برش و تیغه چاقوهای زنجانی از دیرباز شهره عام و خاص بوده است.
شهر زنجان از قرن دهم هجری قمری (دوره حکومت صفویان) به‌عنوان یکی از مراکز مهم صنعتی و پایگاه کارگاه‌های مختلف اسلحه سازی و چاقوسازی شناخته می‌شده است. محققان و پژوهشگران پس از کشف مجموعه منحصربه‌فرد مرد نمکی در سال ۱۳۸۳، قدمت و پیشینه تاریخی صنعت چاقو سازی در زنجان را بیش از ۱۷۰۰ سال اعلام کردند. این مرد نمکی، چهارمین جسد مومیایی بود که در کاوش‌های معدن چهرآباد به‌همراه چاقو، ابزار، کمربند، غلاف چرمی و استخوانی و یک جفت کفش چرمی کشف شد. برخی محققان نیز قدمت چاقوسازی در زنجان را به بیش از ۶ هزار سال قبل نسبت می‌دهند.
مکاتبات معمول شده و یک برگ صورت‌جلسه چاقوسازان در تاریخ ۱۳۲۳ شمسی از دیگر مدارک موثقی هستند که پیشینه چاقوسازی در زنجان را به ما نشان می‌دهند؛ سندی که اسامی و امضای ۳۱ نفر از چاقوسازان زنجانی در آن ثبت شده است. استادکاران چاقوساز زنجانی با توجه به سلیقه و درخواست مشتریان، چاقوهای متنوعی را در ابعاد متفاوت می‌سازند؛ چاقوهایی که ممکن است جنبه نمایشی و موزه‌ای یا جنبه کاربردی و مصرفی داشته باشند. چاقوسازی یکی از صنایع دستی ارزشمند زنجان به شمار می‌آید؛ اما متاسفانه هنر و دانش ساخت برخی از انواع چاقو در انحصار استادکاران محدودی بوده است؛ دانشی که با مرگ استادکار از بین رفته است.
چاقوهای ساخت زنجان با در نظر گرفتن نوع کاربرد به انواع چاقوهای ضامن‌دار، چاقوهای میوه‌خوری، چاقوهای یک تیغه‌ای دو دسته‌ای (تیغه ثابت)، چاقوهای کشاورزی، باغبانی و پیوندزنی، چاقوهای قصابی، چاقوی سلاخی، چاقوی ساق پا، چاقوهای مرکب (یک دسته‌ای و دو دسته‌ای)، انواع ساتور (ساتورقصابی (کباب‌پزی) و ساتور خرد کردن سبزی)، انواع قلم‌تراش (یک، دو، سه، چهار و ۶ تیغه)، انواع کاردها (کاردهای شکاری و صحرایی و کاردهای آشپزخانه)، انواع شمشیر تزیینی (شمشیر ذوالفقار، شمشیر سامورایی و شمشیر گردن‌زنی)، انواع قمه تزیینی، انواع قداره تزیینی، انواع خنجر تزیینی و قند شکن (قند شکن تبری و غیره) اشاره کرد.
چاروق دوزی
چاروق یا چموش نام نوعی پاپوش قدیمی بدون پاشنه و از جنس چرم خام است که با بندها و تسمه‌هایی بلند به ساق پا بسته می‌شد و معمولا چوپانان در دشت و بیابان از آن استفاده می‌کردند. چاروق در گذشته با رویه‌ای از ابریشم، زری، سیم و گلابتون با دو منگوله تولید می‌شد.
در حال حاضر نوعی چاروق در زنجان با نام پاپوش با نوک عقابی و برگشته تولید می‌شود که فاقد بند و تسمه است. برای تهیه این نوع پاپوش از چرم قرمز رنگ استفاده می‌شود؛ پاپوشی که بانوان زنجانی به‌دلیل زیبایی و فرم خاص، آن را به‌عنوان روفرشی می‌پوشند. چاروق امروزی زنجانی پاشنه دارد و کفی آن چرمی است. رویه چاروق‌های زنجانی نیز با استفاده از نخ‌های ابریشم و گلابتون به رنگ‌های مختلف تهیه می‌شود.
بر اساس کشفیات باستان‌شناسان (چکمه چرمی متعلق به مرد نمکی شماره اول)، قدمت صنایع چرمی در استان زنجان به سال‌های دور و به بیش از دو هزار سال قبل بازمی‌گردد. قدمت هنر چاروق دوزی در استان زنجان به احتمال زیاد به دوره حکومت ساسانیان و اوج تزیینات آن به دوره حکومت صفویان می‌رسد. جالب است بدانید که زادگاه هنر چاروق دوزی، شهر سلطانیه در استان زنجان بوده و بعدها به شهر زنجان منتقل شده است.
چاروق‌های متنوعی در طول دوره‌های تاریخی مختلف در این استان تولید می‌شدند که در میان آن‌ها می‌توان به انواع کنفی، تمام پوست کشاورزی، تمام چرم، توری، پرده‌بند و غیره اشاره کرد؛ چاروق‌هایی که هر یک با روشی منحصربه‌فرد و با استفاده از چرم، پوست فرآوری شده و مواد مختلفی چون پنبه، کنف، ابریشم و غیره ساخته می‌شدند. تولید چاروق‌های توری و پرده‌بند در گذشته به‌صورت انحصاری در شهر زنجان انجام می‌شد.
گیوه دوزی
بهترین گیوه‌های ایران در استان‌های فارس (شهرستان آباده)، کرمانشاه، اراک و زنجان تولید می‌شوند. تولید گیوه زنجان توسط دو نفر صورت می‌گیرد: گیوه‌باف و گیوه‌دوز. در واقع رویه گیوه توسط زنان بافته می‌شود و سپس گیوه‌دوز به ساخت این محصول سنتی می‌پردازد. یک گیوه مرغوب، رویه‌ای از جنس نخ پنبه دارد و زیره و کفی آن از چرم گاومیش است. در زمان خرید گیوه توجه کنید که رویه با کفی باید به‌وسیله دوخت به هم اتصال داشته باشند. گیوه دوزی ابریشمی و نخی بیشتر در انگوران و زنجان رواج دارد.
مسگری
استان زنجان یکی از مراکز مهم مسگری ایران به شمار می‌آید و شنیدن صدای مسگرها در بازارهای زنجان از جمله فعالیت‌های لذت‌بخشی است که می‌توانید در سفر به این منطقه تجربه کنید؛ مسگرهایی که در حال تولید انواع مصنوعات مسی (۴۰ تا ۴۵ نوع ظروف مسی) مانند مجمعه، دیگ (یداخ)، کاسه، آفتابه، تیان، طشت، تونگ، حناخور، روشل و لگن هستند.
همان طور که می‌دانید بشر پس از سنگ و گل برای ساخت ملزومات زندگی به فلزات روی آورد و مس، اولین فلزی بود که انسان از آن استفاده کرد؛ زیرا مس به‌صورت خالص در طبیعت پیدا می‌شد، استخراج و بهره‌برداری از آن مشکل نبود و سنگ معدنی آن، درخشش، جلا و رنگ جالب توجهی داشت.
قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان‌شناسی به ۹۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. این فلز تا قبل از هزاره پنجم قبل از میلاد به‌صورت خالص به کار گرفته می‌شد و برای شکل دادن به آن از شیوه چکش‌کاری سرد استفاده می‌کردند.
پیشینه مسگری در ایران نیز با توجه به مستندات موجود به هزاران سال قبل می‌رسد. شمال و مرکز ایران از قدیمی‌ترین مراکز فلزکاری جهان هستند و با توجه به فراوانی معادن مس در ایران می‌توان گفت که فلزکاران ایرانی از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان هستند.
کشف کوره ذوب مس در «سگز آباد» قزوین واقع در «تپه قبرستان» در نزدیکی زنجان و وجود معادن بزرگ مس در منطقه، قدمت استفاده از مس در زنجان را به ما نشان می‌دهند. با ممنوعیت استفاده از طلا و نقره برای ساخت ظروف در دوره اسلامی، روند استفاده از فلزاتی مانند مس رواج پیدا کرد؛ زیرا مس، فلزی چکش‌خوار و شکل‌پذیر با قابلیت تورق و مفتول شدن بود و استادکار می‌توانست تزیینات مختلفی چون مشبک کاری، قلمزنی، حکاکی، فلزکوبی، ترصیع و کنده‌کاری را به‌راحتی روی مس اجرا کند.
مس کاربردهای فراوانی در طول تاریخ داشته است و ضرب سکه یکی از آن‌ها است. اوج هنر فلزکاری دوره اسلامی را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند؛ در این دوره، زنجان در کنار مراکزی چون خراسان، موصل، همدان، ری و اصفهان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های فلزکاری و مراکز تهیه ظروف مرصع کاری شده شناخته می‌شد. حکمرانان ایلخانی نیز توجه ویژه‌ای به فلزکاری داشتند. نزدیکی پایتخت آن‌ها به زنجان و وجود گوی‌های مرصع نقره‌کوب (با نام حکاکی شده سلطان اولجایتو) نیز گویای موقعیت فلزکاری در آن دوره در زنجان هستند.
در حال حاضر ظروف مسی با استفاده از ورق مس و روش چکش‌کاری گرم و سرد ساخته می‌شوند. فرم‌دهی ورق مس به روش چکش‌کاری، دندانه‌دار کردن لبه‌هایی که به‌هم متصل می‌شوند، باز کردن دندانه‌ها به روی هم، چفت کردن و چکش‌کاری آن‌ها، اضافه کردن بار «تنه کار و برنج» و گرم کردن و چکش‌کاری مجدد از جمله مهم‌ترین مراحل کار مسگری هستند. مسگری از پیشینه‌ای غنی در زنجان برخوردار است؛ اما متاسفانه این هنر در این شهر به‌دلایل مختلفی دچار افول شده است و این روزها صدای چکش مسگران زنجانی، جای خود را به فریاد میوه‌فروشان و حراجی‌های خرده‌فروشان داده است. امید می‌رود که مسگری در زنجان با توجه مسئولان و هنرمندان دوباره احیا شود.
مسگری پس از چاقو سازی، مشهورترین صنایع دستی زنجان است و در گذشته مسافران صنایع مسی را به‌عنوان سوغات زنجان به خانه می‌بردند. در سفر به زنجان، بازدید از مسگرخانه‌ها با بیش از ۵۰۰ کارگاه باقی‌مانده را به‌هیچ‌وجه از دست ندهید و با خرید صنایع مسی به بقای این هنر و فعالان مربوطه در این صنایع دستی در زنجان کمک کنید.
حکاکی روی مس
حکاکی روی مس از رایج‌ترین صنایع دستی در شهر زنجان است. صنعتگران این رشته بیشتر در شهر زنجان زندگی می‌کنند و طرح‌های حکاکی روی مس را بیشتر از طرح‌های قدیمی و سنتی ایرانی برمی‌دارند. نقوش مختلف اسلیمی، ختائی، بته جقه، گل و بوته، مکان‌های تاریخی و مناظر شکار حیوانات از جمله طرح‌هایی هستند که روی ظروف مسی در زنجان دیده می‌شوند؛ نقوشی که از نگاره‌های عامیانه یا سنتی الهام گرفته شده‌اند.
قلمزنی
قلم زنی در حقیقت نوعی حکاکی ظریف روی فلزات (مس، طلا، نقره و برنج) است. پیشینه‌این هنر به زمان سکاها یا سیتها از نژاد آریایی‌ها نسبت داده می‌شود.
در دوره حکومت سلجوقیان، بیشتر فلزکاران ماهر و خالقان آثار نفیس فلزی، هنرمندان خراسانی ساکن در شرق و شمال شرقی ایران بودند؛ هنرمندانی که به‌دلیل جنگ‌های داخلی به سایر شهرها از جمله زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به‌خصوص شهر موصل مهاجرت کردند. در واقع این هنرمندان خراسانی بودند که هنر فلزکاری از جمله قلمزنی را از سال پنجم هجری قمری در شهر زنجان رواج دادند. فرآورده‌های فلزی که در یک تا دو قرن گذشته در زنجان ساخته شده‌اند، عموما از جنس مس هستند و بسیاری از آن‌ها با توجه به کاربری روزانه تزیینات ندارند؛ اما اشیای مسی که به هدف نمایش ساخته می‌شدند، معمولا مزین به قلمزنی و کنده‌کاری بودند.
ملیله کاری
هنر ملیله‌کاری در ساخت وسایل نقره‌ای و طلایی یکی از نفیس‌ترین و ارزنده‌ترین صنایع دستی تزیینی زنجان است. شهر زنجان از سوی شورای جهانی صنایع دستی به‌عنوان «شهر جهانی ملیله» نام‌گذاری شده است و انواع محصولات این هنر را می‌توان در پایه‌های استکان، سینی، قاشق و چنگال غذا و چایخوری، کاسه، گلدان، قاب عکس و پارچه و همچنین زیورآلات دید.
درباره تاریخچه هنر ملیله کاری در زنجان اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما با توجه به نوشته‌ها و سفرنامه‌های سیاحان و اشاره آن‌ها به هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه و همچنین آثار باقی‌مانده ملیله کاری از دو سده اخیر می‌توان قدمت آن را حدس زد. در کتب تاریخی اشاره‌های بسیاری به صنعت فلزکاری در شهر زنجان شده است و همان طور که می‌دانید ملیله کاری یکی از شاخه‌های فلزکاری به شمار می‌آید. شهر زنجان در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان رونق فراوانی داشت و آثار فلزکاری به‌عنوان یکی از صنایع پیشرفته در این منطقه وجود داشته است.
پیشینه هنر ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری به بعد روشن است. «فردریک ریچارد»، مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود می‌نویسد: شهر زنجان که شهر کوچکی است نقره، و ملیله کاری این شهر پرزرق‌وبرق است.
هنر ملیله کاری تا قبل از دوره حکومت پهلوی به‌عنوان هنر دستی بومی زنجان فقط در این شهر رایج بوده است. این هنر در دوره حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج پیدا کرد. عمده‌ترین محصولات تولیدی ملیله کاری تا آن زمان، سرویس‌های چایخوری و شربت خوری، جعبه جواهرات و دسته چاقو بودند. هنرمندان زنجانی در طول سال‌های بعد ریزه‌کاری‌های بیشتری به این هنر افزودند. ملیله کاری در زنجان در دوره سلجوقیان رونق بیشتری گرفت و اوج شکوفایی آن را می‌توان به دوره صفوی نسبت داد.
مرحوم کربلایی حسینعلی، مرحوم مشهدی رحمان، مرحوم موسی کاظمیان مقدم، مرحوم حاج صمد همامی و هنرمندانی چون رحیم برجخانی، حاج ابوالفضل ثبوتی و حاج قربانعلی پرداختی از جمله هنرمندان ملیله کار زنجان هستند. متاسفانه آثار قدیمی ملیله کاری در زنجان از بین رفته یا برای استفاده دوباره از نقره ذوب شده‌اند و به‌دلیل نبود موزه در زنجان، از آثار نقره و ملیله کاری نگهداری و مراقبت به عمل نیامده است.
در حال حاضر، حدود ۳۰ کارگاه ملیله کاری در زنجان فعال هستند. استادکاران ملیله کار این کارگاه‌ها همگی از شاگردان استاد «منصور کاظمیان مقدم» هستند؛ این استاد ملیله کار از سال ۱۳۵۵ به‌منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به آموزش ملیله کاری در مرکز آموزش استان پرداختند. استاد «عبدالحمید محرر» در سال ۱۳۸۶ و محسن یزدانشناس در سال ۱۳۸۷ از شاگردان وی بودند که موفق به اخذ مهر اصالت در این رشته از یونسکو شدند.
برای خلق آثار ملیله کاری در ابتدا شمش‌های نقره ذوب و از قالب مخصوص عبور داده می‌شوند تا تبدیل به مفتول‌هایی یک سانتی‌متری شوند. سپس دوباره ذوب می‌شوند و از قالب می‌گذرند تا قطر آن‌ها به یک میلی‌متر برسد. در ادامه مفتول‌ها آن‌قدر با سیم‌کش کشیده می‌شوند تا نازک‌تر و ظریف‌تر شوند.
آثار ملیله کاری زنجان و اصفهان از لحاظ ساختار، ریز نقش‌ها و عیار نقره مصرفی متفاوت هستند. عیار نقره مصرفی در اصفهان ۹۰ تا ۹۵ و کمتر است؛ در حالی که در زنجان، برای آثار ملیله کاری از نقره مصرفی با خلوص ۹۹٫۹ معروف به عیار ۱۰۰ استفاده می‌شود. از نظر کیفیت ساخت، ملیله اصفهان نقوش بزرگتری به نسبت ملیله زنجان دارد و زیبایی و ظرافت کار آن با ملیله زنجان برابری نمی‌کند. در کل، آثار ملیله کاری زنجان با توجه به طرح‌ها و نقش‌های اصیل و ظرافت زیاد از کیفیت بالایی برخوردار هستند.
ساخت زیور آلات سنتی
پیشینه انگشتر سازی و ساخت زیورآلات ملیله طلا و نقره در زنجان به سال‌های دور بازمی‌گردد. در سال‌های اخیر نیز تراش سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی در این منطقه رونق پیدا کرده است. زیورآلات سنتی در زنجان علاوه بر طلا با نقره و طلای عیار پایین نیز ساخته می‌شوند تا افراد بیشتر قادر به خریداری محصولات این هنر نفیس باشند.
ساخت زیور آلات سنتی در هفت مرحله و توسط استادکاران مختلف انجام می‌گیرد. این مراحل، شامل طراحی، ماکت سازی، اجرا، میناکاری، مرصع کاری، تمیزکاری (پرداخت) و سرهم سازی قطعات می‌شوند.
سفالگری
قدمت هنر سفالگری در زنجان با توجه وجود آثار و شواهد تاریخی به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. ظروف سفالی مانند خمره، کشک‌ساب، کوزه و تنور از جمله سوغاتی‌های زیبایی هستند که می‌توانید در استان زنجان و در روستاهای سلطانیه، بلوبین، گلابرسفلی و علیا و قلتوق پیدا کنید.
قالی‌بافی
قالی‌بافی در زنجان از قدمتی طولانی برخوردار است. این استان نقش قابل‌توجهی در صادرات فرش ایران دارد. فرش‌های صادراتی زنجان، نشانگر فرهنگ غنی این منطقه هستند و در سال بیش از ۶۰ هزار تخته فرش توسط ۶۳ هزار بافنده تمام وقت و نیمه وقت در این استان بافته می‌شود. بیدگینه، معروف‌ترین فرش زنجان است؛ فرشی پر از طبیعت با چهار لچک و ترنجی شش‌ضلعی و متنی پوشیده از گندمزار. بیدگینه را به‌سختی می‌توان در بازارهای زنجان پیدا کرد؛ زیرا کالایی کمیاب است.
ریز ماهی و ماهی درهم، نقشه قلتوق، خمسه، بسته میری، چارقات، بیجار و افشار (قالی ریزبافت و پشمی) از جمله طرح‌های استفاده شده در فرش‌های زنجانی هستند؛ فرش‌هایی که بیشتر در اتحادیه بافندگان فرش دستی و شرکت‌های مختلف تولید می‌شوند. برای پیدا کردن مرغوب‌ترین قالی زنجان به روستاهای بیدگینه و قلتوق بروید.
گلیم بافی
استان زنجان اقلیمی سرد دارد و به همین دلیل، ساکنان این منطقه همیشه به‌دنبال تهیه کفپوش گرم جهت استفاده در خانه و همچنین به‌عنوان پرده بوده‌اند. وجود مواد اولیه‌ای چون پشم بز، گوسفند و غیره مردم زنجان را به فکر تولید گلیم انداخت؛ هنری که هم‌اکنون به‌عنوان یکی از صنایع دستی ایران در این استان شناخته می‌شود.
در حال حاضر گلیم‌های پشمی با نقوش حیوانی، گیاهی و هندسی در کارگاه‌های مختلفی در زنجان تولید می‌شوند و از جمله مهم‌ترین مراکز گلیم بافی در این استان می‌توان به روستاهای قره پشتلو و انگوران و ابهر، قیدار و زنجان اشاره کرد. برخی از طرح‌ها و نقشه‌های مورد استفاده در گلیم زنجان، توت‌فرنگی، لچک ترنج، سماور، توسباقا، صاندیق، پقیل، اوچ گل، خشتی و لوزی هستند.
جاجیم بافی
جاجیم محصولی شبیه به گلیم است که از پشم تابیده الوان بافته می‌شود و معمولا از آن برای پیچیدن رختخواب یا به‌عنوان زیرانداز استفاده می‌کنند. استان اردبیل و زنجان مهم‌ترین مراکز تولید جاجیم هستند و در حال حاضر در ۳۸ روستا از بخش خوروش رستم از جمله نیمهبل، چنارلیق، برندق، سفیدآب، توره، کیوی در استان اردبیل و هفت روستا از بخش طارم از جمله دهنه، وَنسَر، ده بهار، کولیم، خاساره، کولوج و چتز و همچنین ماه‌نشان و انگوران در استان زنجان، جاجیم تولید می‌شود.
جاجیم معمولا به رنگ روشن و با طرح‌های ساده بافته می‌شود و گاهی از نخ پنبه‌ای خام، نخ ابریشمی و کاموا نیز در بافت آن استفاده می‌کنند. جاجیم‌ها با طرح‌های اصیل و سنتی رایج در مناطق بافته می‌شوند و از همین طریق می‌توان جاجیم هر منطقه‌ای را شناسایی کرد. جاجیم به‌صورت نواری به عرض ۱۸ تا ۳۵ سانتی‌متر و طولی حدود ۳۰ تا ۴۰ متر و گاهی تا ۶۰ متر بافته می‌شود. جاجیم در نهایت بر اساس کاربردهایی که دارد، در قطعات مورد نظر بریده می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
رنگرزی
درباره پیشینه رنگرزی در استان زنجان اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما می‌توان گفت که رنگرزی الیاف از زمان قالی‌بافی در این استان رایج بوده است و قالی‌بافان با کشف خواص رنگدهی گیاهان منطقه و رنگرزی الیافی چون پشم و نخ، موفق به تولید قالی‌های نفیس و ارزشمند شدند.
مدارک موجود نشان می‌دهند که اقوام افشار ساکن در استان زنجان علاوه بر بافت بهترین فرش‌های ایران، رنگرزی الیاف را نیز خود انجام می‌دادند. آن‌ها با استفاده از گیاهان مختلفی چون روناس، حنا، جاشیر، پوست گردو، پوست انار، پوست پیاز و گیاهان دارای رنگدانه گیاهی دیگر و با استفاده از انواع فنون و مهارت‌های حرفه‌ای به رنگرزی می‌پرداختند. کارگاه رنگرزی و محل داد و ستد الیاف پشمی و نخی این اقوام، جنب تیمچه بازار بوده؛ مکانی که از بازار زنجان به‌سمت خیابان کمربندی خیام امتداد داشته است.
در حال حاضر هنر رنگرزی سنتی به‌دلیل وجود رنگ‌های شیمیایی کم‌رنگ شده است و تنها تعداد اندکی از کارگاه‌های رنگرزی سنتی در کاروانسرای شاطرعلی، حاج شامی بالا و پایین، سرای نهالی و حاج فتح اله و در ابهر، زنجان و قیدار باقی مانده‌اند. مرحوم ولی قره خانی، مرحوم حاج قربانعلی صباغی، مرحوم عبداله اورنگی و مرحوم حاج احمد از جمله رنگرزانی بودند که سال‌ها با استفاده از گیاهان رنگ‌زا، الیاف پشمی و پنبه‌ای را رنگ‌آمیزی می‌کردند؛ الیافی که جلوه قالی‌های زنجان بودند.
ساخت سازهای سنتی
ساز سازی یکی از هنرهای با شهرت کمتر در ایران است؛ با این حال، هنرمندان ایرانی از دیرباز مشغول ساخت سازهای اصیلی چون تار، سه تار، عود، سنتور، کمانچه، نی، تمبک و دف بودند. در زنجان نیز بیشتر نوازندگان سنتی، سازهای خود را می‌سازند و در زمینه ساخت انواع سازهای ضربی، کوبه‌ای و آرشه‌ای متبحر هستند.
تذهیب
تذهیب از واژه «ذهب» به معنی طلا مشتق شده است. تذهیب در گذشته به حکاکی کردن نقوش منظم هندسی و گیاهی با آب زر و خطوط مشکی گفته می‌شد. در گذشته به‌ندرت رنگ دیگری در این هنر به کار می‌رفت و در صورت به کار رفتن رنگ‌های دیگری چون شنگرف، لاجورد، سفید آب و زنگار به محصول به دست آمده ترصیع یا مرصع گفته می‌شد. امروزه به هر دو محصول تذهیب گفته می‌شود.
تذهیب در واقع نوعی نقاشی است که برای تزیین متون قرآنی، شعر، تابلوهای خوشنویسی و غیره به کار می‌رود. طرح‌های سنتی، اسلیمی و ختایی از جمله طرح‌های تذهیب هستند؛ نقوشی که روی کاغذهای رنگی، طلایی و نقره‌ای و فلزات ایجاد می‌شوند. در حال حاضر نمونه‌هایی از آثار تذهیب زنجان در دست نیست؛ اما آثار این هنر را می‌توان در کاشی‌کاری گنبد سلطانیه، بقعه ملا حسن کاشی، بنای چلبی اوغلی، مسجد سید، مسجد بی بی و سایر بناهای استان دید. از هنرمندان معاصر رشته تذهیب در استان زنجان می‌توان به آقای مجید عسگری، خانم لیلا میرچراغی و خانم سپیده خامدی اشاره کرد.
مجسمه سازی
مجسمه سازی یکی از صنایع دستی جدید و نوپا در استان زنجان است و قدمت آن به سال ۱۳۶۸ می‌رسد؛ زمانی که تعدادی از علاقه‌مندان به هنر مجسمه سازی در شهر زنجان مشغول به فعالیت شدند و با وجود مشکلات زیاد و نبود اساتید مجرب مجسمه سازی در سطح استان، فعالیت هنری خود را ادامه دادند. یداله محمودی، شاهرخ روحی فرد، علی چراغی، جلال رحمتی، محمد رضا خلج و مرحوم احمد فضلی از جمله مجسمه سازان مطرح زنجان هستند. در ادامه برخی از انواع مجسمه‌های ساخته شده در زنجان را به شما معرفی می‌کنیم.
تندیس فلزی: در ساخت تندیس فلزی در ابتدا طرح موردنظر انتخاب و سپس ماکت کوچکی با گل، گچ یا خمیر مجسمه سازی درست می‌شود. در این روش، فلزات را به قطعات دلخواه می‌برند و در کنار هم قرار می‌دهند. سپس آن‌ها را با دستگاه جوش به هم جوش می‌دهند تا طرح کامل شود.
تندیس چوبی و سنگی: در این روش، طرح و ماکت اجرا می‌شود؛ سپس به تناسب ماکت و مقیاس موردنظر، سنگ یا چوب را تهیه می‌کنند. طرح با استفاده از ماژیک روی چوب یا سنگ ترسیم می‌شود. در ادامه حجم‌های اضافی را جدا می‌کنند و کنده‌کاری با ابزار ریز آغاز می‌شود. در پایان نیز با سوهان و سنباده سطح کار صاف می‌شود.
مجسمه‌های بتنی و فایبرگلاس: در ابتدا ماکت کوچکی از گل، گچ یا خمیر مجسمه سازی با طرح موردنظر اجرا می‌شود. سپس هنرمند به سراغ ساخت مجسمه اصلی می‌رود. برای اجرای کارهای بزرگ به اسکلت‌بندی با میلگرد و توری نیاز است. پس از اجرای فرم‌های مناسب و ریزه‌کاری‌ها از مدل قالب‌گیری می‌شود. اگر مدل اصلی با گچ اجرا شود، از فایبرگلاس برای قالب‌گیری استفاده می‌کنند و اگر مدل اصلی با گل یا خمیر مجسمه سازی اجرا شود، از گچ برای قالب‌گیری استفاده می‌شود. پس از قالب‌گیری، قالب را از مجسمه جدا و داخل آن را تمیز و با مواد روغنی عایق‌کاری می‌کنند. سپس تکه‌های قالب را به‌هم وصل می‌کنند و مواد موردنظر را در قالب می‌ریزیند تا سفت شود. پس از سفت شدن مواد، قالب را جدا می‌کنند و اصلاحات مورد نیاز را انجام می‌دهند. مجسمه در نهایت رنگ می‌شود.
مجسمه برنزی: در ابتدا مدل اصلی با گچ ساخته می‌شود و از مواد سیلیکنی قالب‌گیری می‌کنند. سپس موم زنبورعسل آب شده را در قالب می‌ریزند تا ضخامت لازم را به خود بگیرد. در ادامه از مجسمه مومی، قالب دولایه گچی می‌گیرند و آن را در کنار حرارت می‌گذارند تا موم از قالب جدا شود. مواد مذاب را در شرایطی خاص در قالب می‌ریزند و پس از سرد شدن مواد، قالب را می‌شکنند تا مجسمه بیرون بیاید. در نهایت مجسمه را با اسید، پتینه کاری (کهنه‌کاری) می‌کنند تا حالت زیبایی به خود بگیرد.
منبت کاری، نگارگری، مصنوعات چرمی، معرق چوب، کیسه بافی حمامی نواری (رایج در انگوران، ماه‌نشان و قیدار)، جوراب و دستکش بافی، منجوق دوزی و گل‌دوزی، نمدبافی و تابلوی خاتم کاری و مینیاتور از سایر صنایع دستی زنجان هستند.
بازار تاریخی زنجان
بازار زنجان یکی از مهم‌ترین و زیباترین مجموعه‌های تجاری سراسر استان است. این بازار تاریخی که جزو آثار ملی ایران است، در قلب بافت قدیمی و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبی شهر زنجان) قرار دارد. مجموعه بازار قدیمی زنجان به‌صورت یک خط مستقیم به‌عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. بازار تاریخی زنجان با وجود راسته‌ها، سراها و کاروان‌سراهای درون‌شهری متعدد به‌عنوان طولانی‌ترین بازار سرپوشیده ایران شناخته می‌شود و مکانی مناسب برای خرید صنایع دستی این استان به شمار می‌آید.
ساخت بازار زنجان در سال ۱۲۰۵ هجری قمری در دوره حکومت آقامحمد خان قاجار آغاز شد و در سال ۱۲۱۳ هجری قمری در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار به اتمام رسید. کاروان‌سراها، گرمابه‌ها، مسجدها و راسته‌ها به‌تدریج در اطراف این بازار شکل گرفتند و این بازار در نهایت در زمان حکومت محمد علی شاه قاجار به مجموعه کاملی تبدیل شد؛ مجموعه‌ای ۱۵ هکتاری که پنج هکتار آن به فعالیت‌های اقتصادی، هفت هکتار آن به سکونت، یک هکتار به اماکن عام‌المنفعه و دو هکتار دیگر به شبکه ارتباطی اختصاص دارد.
