از سال ۱۳۶۵ تا ۱۴۰۰، ابراهیم حاتمی‌کیا با آثارش به‌نوعی تاریخ فرهنگی جمهوری اسلامی را در سینما ثبت کرده است. از دوران جنگ تحمیلی تا روزهای بحرانی همه‌گیری کرونا، حاتمی‌کیا با فیلم‌هایش تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایران را به تصویر کشیده است. او به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین فیلمسازان ایران بعد از انقلاب، توانسته است به شکلی مستندگونه و عمیق، مناسبات فرهنگی و چالش‌های کشور را در قاب سینما نمایان کند.
آغاز دوران جدید با حاتمی‌کیا
حاتمی‌کیا در اوایل دهه ۱۳۶۰، به‌ویژه در دوران جنگ تحمیلی، از فیلمساز آماتور جنگی به یک کارگردان حرفه‌ای تبدیل شد. در آن دوران که هنر و هنرمند در حال جست‌وجوی هویت جدید خود بودند، حاتمی‌کیا توانست با آثار خود پاسخ‌هایی به برخی از چالش‌های فرهنگی پس از انقلاب بدهد. در این دوره، بسیاری از فیلم‌های او مانند «هویت»، دربرگیرنده دغدغه‌های مردم و مسائل اجتماعی ایران بودند. سینما به‌عنوان مهم‌ترین رسانه در این دوران، نقش پررنگی در تعیین هویت فرهنگی جدید ایفا کرد.
سال‌های جنگ و تحولات فکری
در دهه ۱۳۶۰، همچنان که جنگ ایران و عراق ادامه داشت، ابراهیم حاتمی‌کیا در فیلم‌هایش موضوعات مختلف جنگ و مقاومت را به شکل‌های مختلفی به تصویر کشید. فیلم‌هایی چون «از کرخه تا راین» و «خاکستر سبز» به‌طور خاص نگاهی جهانی به این مسائل داشتند و ابعاد برون‌مرزی جنگ ایران و عراق را نیز مطرح می‌کردند. حاتمی‌کیا در این آثار تلاش می‌کرد تا از دل جنگ، معنای مقاومت و پایداری را در زمان صلح به تماشاگران انتقال دهد.
دهه‌های ۷۰ و ۸۰: چالش‌های فکری و اجتماعی
با آغاز دهه ۱۳۷۰ و اوج‌گیری تحولات سیاسی و اجتماعی در ایران، ابراهیم حاتمی‌کیا در آثار خود به مسائل پیچیده‌تری پرداخت. فیلم‌هایی چون «آژانس شیشه‌ای» و «گزارش یک جشن» در این دوران نشان‌دهنده گسست‌های فکری و اجتماعی میان نسل‌ها و طبقات مختلف جامعه بودند. حاتمی‌کیا که در ابتدای مسیر فیلمسازی خود به پاسخگویی می‌پرداخت، در این دوره بیشتر به پرسشگری و ایجاد فضاهای گفت‌وگویی میان نسل‌ها و اقشار مختلف جامعه پرداخته است.
در این دوره، جامعه ایران با مشکلات جدیدی دست‌وپنجه نرم می‌کرد و نسل‌های تازه نیازمند پاسخ‌هایی برای سوالات و ابهامات خود بودند. حاتمی‌کیا در این آثار، تلاش کرد تا زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی خشونت و گسست اجتماعی را به تصویر بکشد و علت آن را در فقدان گفت‌وگوی فرهنگی و تفاهم میان نسل‌ها جستجو کند.
امنیت ملی و چالش‌های جهانی در فیلم‌های بعدی
از سال ۱۳۹۲ به بعد، حاتمی‌کیا وارد دوره‌ای جدید از فیلمسازی شد که در آن امنیت ملی و مسائل مرتبط با آن به عنوان مهم‌ترین محور فیلم‌هایش مطرح شدند. در این دوره، موضوعات همبستگی ملی، امنیت نیروی انسانی، منافع برون‌مرزی و حتی امنیت جغرافیایی کشور در آثار او برجسته شدند. فیلم‌هایی چون «به نام پدر» و «چ» از این دوره، به‌ویژه بر مسائل امنیتی و چالش‌های ملی تمرکز داشتند.
پایان دوره‌ای در دوران کرونا
با پایان قرن چهاردهم هجری شمسی و همزمان با همه‌گیری کووید-۱۹، به‌نظر می‌رسید که ارتباط مستمر حاتمی‌کیا با تاریخ فرهنگی ایران بعد از انقلاب به پایان رسیده است. او در این دوره اعلام کرد که در پروژه تاریخ ادیان که پس از درگذشت فرج‌الله سلحشور بلاتکلیف مانده بود، حضور خواهد داشت. این انتخاب به‌نوعی نشان‌دهنده این است که کارگردان ۶۳ ساله قصد دارد خود را از چالش‌های پیچیده و بی‌وقفه جامعه ایران امروز کنار بکشد.
حاتمی‌کیا که همیشه نسبت به کنارکشیدگان و کنارآمدگان زنهار می‌داد، اکنون به‌نظر می‌رسد که از فضای پیچیده و متغیر ایران امروز فاصله گرفته و قصد دارد بر پروژه‌ای تاریخی در زمینه تاریخ بنی‌اسرائیل تمرکز کند. این انتخاب به‌ویژه در شرایطی که او از جامعه پیچیده ایران دور شده است، حاکی از تمایل او به جستجوی آرامش در دنیای فیلمسازی است.
تاریخ معاصر و آینده سینمای حاتمی‌کیا
در نهایت، می‌توان گفت که حاتمی‌کیا با آثارش همچنان به عنوان یک تاریخ‌نگار فرهنگی در سینما شناخته می‌شود. او نه‌تنها به روایت تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران بعد از انقلاب پرداخته است، بلکه با آثارش همواره توانسته نقش سینما را در تحلیل و تفسیر تاریخ معاصر ایران برجسته کند. اکنون با گذشت سال‌ها، چالش‌های فکری و فرهنگی ایران و سوالات نسلی در آثار حاتمی‌کیا همچنان زنده و قابل تأمل است.
