تینا مزدکی: بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی مارهای سمی سالانه بیش از ۵ میلیون نفر را نیش می‌زنند که از آن جمع، بین ۸۱هزار تا ۱۳۸هزار نفر جان خود را از دست می‌دهند. سلاح مخفی مارها زهری است که مواد آن در غده بزاقی تکامل‌یافته‌ای تولید می‌شود و حیوان با استفاده از نیش خود به طعمه تزریق می‌کند. آگنیش باروا، متخصص ژنتیک تکاملی در دانشگاه لوزان سوئیس می‌گوید زهر برای اولین بار حدود ۶۰ میلیون سال پیش، پس از جدا شدن مارهای بوآ و مارهای پیتون از دیگر مارها فرگشت یافت. احتمالاً اجداد مارها که غیر سمی بودند، قبل‌تر پروتئین‌های سمی خفیفی را در غدد ترشحی خود ساخته بودند که هنگام گرفتن طعمه‌های بزرگ، مزیت فوق‌العاده‌ای در اختیار آن‌ها قرار می‌داد.
در طول میلیون‌ها سال فرگشت، مقدار سم موجود در زهر مار بیشتر شد. علیرغم طیف گسترده‌ای از مارها، سم‌ها عمدتاً از چهار نوع ترکیب تشکیل شده‌اند: فسفولیپازها، پروتئازهای سرین، متالوپروتئازها و سموم سه‌انگشتی که هرکدام اثرات فیزیولوژیکی منحصربه‌فردی دارند. به‌عنوان‌مثال، سموم سه‌انگشتی از انتقال عصبی جلوگیری می‌کند، درحالی‌که فسفولیپازها و متالوپروتئازها ممکن است بافت را هضم کنند و باعث تورم، از بین رفتن بافت و خونریزی شدید شوند. سم هر مار ممکن است حاوی ترکیبات متعددی باشد که هرکدام اثرات کشنده خود را دارند. ۱۳ ماری که در این گزارش می‌خوانید، می‌توانند با سم خود انسان را از پا درمی‌آورند.
مار زنگی پشت‌الماسی شرقی (Eastern diamondback rattlesnake)
مار زنگی شرقی (Crotalus adamanteus) بزرگ‌ترین مار زنگی در ایالات‌متحده است و در سراسر ایالت‌های جنوب شرقی ازجمله فلوریدا، کارولینای شمالی، کارولینای جنوبی، آلاباما، جورجیا، می‌سی‌سی‌پی و لوئیزیانا یافت می‌شود. این مارها شکارچیانی زیرکند و تمایل دارند به‌آرامی منتظر نزدیک شدن طعمه باشند. آن‌ها می‌توانند تا دوسوم طول بدن قربانی را ضربه بزنند و با هر گزش مقدار زیادی زهر تزریق کنند.
به گفته موزه فلوریدا، این‌گونه برای انسان مشکلی درست نمی‌کند؛ البته اگر مار عمداً مورد آزار و اذیت قرار گیرد یا تصادفاً روی آن پا گذاشته شود، نیش می‌زند. سم آن‌ها حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد زهر را وارد بدن طعمه می‌کند، گلبول‌های قرمز خون را می‌کشد و باعث آسیب شدید بافتی می‌شود. در صورت عدم درمان، میزان مرگ‌ومیر ناشی از گزش پشت الماس شرقی بین ۱۰ تا ۲۰ درصد است.
مار افعی مرگبار معمولی (Acanthophis antarcticus)
مار افعی مرگبار معمولی، در سراسر مناطق ساحلی جنوب، شرق و شمال استرالیا یافت می‌شود. آن‌ها به لطف سرهای پهن و مثلثی شکل، بدن کوتاه و کلفت و دم نازکشان قابل‌تشخیصند. این شکارچیان زبردست؛ زیر برگ‌ها در کمین طعمه‌هایی ازجمله قورباغه‌ها، مارمولک‌ها و پرندگان منتظر می‌مانند و در موارد نادری به انسان نیش می‌زنند، البته درست مواقعی انسان را نیش می‌زنند که روی آن‌ها پا بگذارد. زهر آن‌ها باعث فلج شدن می‌شود و می‌تواند منجر به مرگ شود. به گفته موزه استرالیا، قبل از معرفی پادزهر در دهه ۱۹۵۰، حدود ۶۰ درصد نیش خوردگی‌ها منجر به مرگ می‌شد. آخرین مرگ ثبت‌شده انسانی در اثر نیش، در سال ۱۹۳۰ ثبت‌شده بود.
مار قهوه‌ای شرقی (Eastern brown snake)
مارهای قهوه‌ای شرقی بومی شرق استرالیا هستند و بیش از هرگونه مار دیگری در این کشور باعث مرگ‌ومیر انسان می‌شوند. سم آن‌ها بسیار قوی است و حاوی زهری کشنده است که می‌تواند باعث فلج و خونریزی داخلی شود. به گفته موزه استرالیا، نیش آن‌ها اغلب بدون درد است. آن‌ها تنها مارهایی در جهان هستند که به شکل تدریجی، انسان را در کمتر از ۱۵ دقیقه می‌کشد و در آن لحظات، افراد حس خوبی دارند! مارهای قهوه‌ای شرقی معمولاً در طول روز شکار می‌کنند و اغلب در حومه شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند که منجر به نزدیکی با انسان می‌شوند. البته باید بدانید که آمار بالای مرگ‌ومیر با نیش این مار به خاطر تلاش نافرجام افراد جهت کشتن مار است.
مار مامبای سیاه (Black mamba)
به جرئت می‌توان گفت مامباهای سیاه، یکی از ترسناک‌ترین مارهای روی کره زمین هستند. آن‌ها به خاطر رنگ تیره و جوهرمانند داخل دهانشان چنین نامی دارند. رنگشان قهوه‌ای است و به‌طور متوسط حدود ۲٫۵ متر قد می‌کشند. اگرچه آمار دقیق نیست اما این مارها سالانه ۲۰ هزار نفر را می‌کشند.
بر اساس گزارش لایو ساینس، مرگبارترین مار آفریقا، مامبای سیاه (Dendroaspis polylepis) می‌تواند تنها با دو قطره زهر، انسان را بکشد. سم آن‌ها از نوع سموم سه‌انگشتی است، به این معنی که با جلوگیری از عملکرد صحیح سلول‌های عصبی، افراد را می‌کشند. مارها با دو تا سه قطره سم در هر نیش متولد می‌شوند، بنابراین از همان ابتدای گزش کشنده‌اند. طبق گفته پارک ملی کروگر، آن‌ها تا بزرگ‌سالی می‌توانند تا ۲۰ قطره زهر در هر دندان نیش خود ذخیره کنند.
نیش این مار آفریقایی اگر درمان نشود، تقریباً همیشه کشنده است؛ چراکه سم از انتقال پیام عصبی در محل اتصال سلول‌های عصبی و سلول‌های عضلانی جلوگیری می‌کند و باعث فلجی می‌شود. این سم همچنین ممکن است اثر مستقیمی بر سلول‌های قلب داشته باشد و باعث ایست قلبی شود. به‌عنوان‌مثال فردی پس از گزش در عرض ۲۰ دقیقه و در حال ایست قلبی به بیمارستان رسید، اگرچه پزشکان او را با پادزهر معالجه کردند، اما این مرد چند روز بعد درگذشت. بنابراین تخمین زده می‌شود که این مار مسئول بیشترین تعداد مرگ‌ومیر ناشی از گزش مار در جنوب آفریقا است.
مامباهای سیاه سریعند. آن‌ها می‌توانند با سرعت چند کیلومتر بر ساعت حرکت کنند. آن‌ها در گرم‌دشت‌ها (ساوانا)، جنگل‌های باز و تپه‌های سنگی زندگی می‌کنند. مامباهای سیاه دوست دارند در درختان توخالی، تپه‌های موریانه‌زده و در شکاف‌های بین صخره‌ها بخوابند.
بر اساس گزارش موسسه ملی تنوع زیستی آفریقای جنوبی (SANBI) این مارها بخش‌های وسیعی از جنوب صحرای آفریقا، در کشورهای بورکینافاسو، کامرون، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری دموکراتیک کنگو، سودان جنوبی، اتیوپی، اریتره، سومالی، کنیا، اوگاندا، تانزانیا، بروندی، رواندا. موزامبیک، اسواتینی، مالاوی، زامبیا، زیمبابوه، بوتسوانا، آفریقای جنوبی، نامیبیا و آنگولا زندگی می‌کنند.
مار افعی چال‌دار (Fer-de-lance)
مقاله‌ای در سال ۱۹۸۴ ادعا می‌کرد که نیش افعی چال‌دار علاوه بر کشتن فرد می‌تواند بافت بدن نیش‌خورده را سیاه کند. افعی چال‌دار در آمریکای مرکزی و جنوبی زندگی می‌کنند و بین ۱٫۲ تا ۲٫۵ متر طول و حداکثر ۶ کیلوگرم وزن دارند. این مار مسئول حدود نیمی از مسمومیت‌های مارگزیدگی در آمریکای مرکزی است. زهر افعی متعلق به دسته‌ای از پروتئین‌ها به نام متالوپروتئازها است. آن‌ها می‌توانند بافت را هضم کنند و باعث مرگ بافت بدن (نکروز)، تورم یا خونریزی شوند.
زهر این مار نوعی ضد انعقاد (ماده‌ای که مانع انعقاد خون می‌شود) است و می‌تواند باعث خونریزی فرد شود. اگر از همه این‌ها بگذریم، ترسناک‌تر آن است که جنس ماده می‌تواند ۹۰ فرزند به دنیا بیاورد!
مار بومسلنگ (Boomslang)
محققان در سال ۲۰۱۷ گزارش دادند که کارل پترسون اشمیت، متخصص هرپتولوژیست، حدود ۲۴ ساعت پس از گزش انگشت شست با یک بومسلنگ نوجوان (که مار درختی سبز آفریقای جنوبی نیز نامیده می‌شود)، براثر خونریزی داخلی چشم، ریه، کلیه، قلب و مغز خود درگذشت. این مار برای مطالعه در موزه فیلد در شیکاگو به اشمیت داده شده بود. اشمیت مانند دیگران در آن زمان (۱۸۹۰) معتقد بود که مارهایی مانند بومسلنگ (Dispholidus typus) که دندان عقب دارند، نمی‌توانند دوز سمی تولید کنند که برای انسان کشنده باشد؛ اما آن‌ها اشتباه می‌کردند.
بومسلنگ در سرتاسر آفریقا یافت می‌شود، اما عمدتاً در سوازیلند، بوتسوانا، نامیبیا، موزامبیک و زیمبابوه زندگی می‌کند. آن‌ها از سمی‌ترین مارهایی هستند که به‌اصطلاح، دندان نیش عقب دارند. این مارها می‌توانند نیش‌های خود را درزمانی که از آن استفاده نمی‌کنند، به داخل دهان خود جمع کنند. درست مانند سایر مارهای کشنده، این مار دارای سم هموتوکسیک است که باعث می‌شود قربانیان آن‌ها از داخل و خارج خونریزی کنند.
بومسلنگ سر تخم‌مرغی شکل، چشم‌های بزرگ و بدنی با طرح سبز روشن دارد و در صورت تهدید، گردن خود را دو برابر اندازه‌اش باد می‌کند و پوسته‌ای رنگارنگ بین پوسته‌های خود را در معرض دید قرار می‌دهد. مرگ در اثر نیش بومسلنگ می‌تواند وحشتناک باشد. قربانیان از خونریزی شدید ماهیچه‌ای و مغزی رنج می‌برند. علاوه بر آن، خون از هر خروجی ممکن، ازجمله لثه‌ها و سوراخ‌های بینی و حتی کوچک‌ترین بریدگی‌ها و همچنین از طریق مدفوع، ادرار، بزاق و استفراغ قربانی خارج می‌شود تا زمانی که فرد بمیرد. خوشبختانه، اگر قربانی هشیار باشد می‌تواند به‌موقع پادزهر این مار را دریافت کند.
مار ببری (Tiger snake)
ماری که بومی کوه‌ها و مراتع جنوب شرقی استرالیا است، به دلیل داشتن نوارهای زرد و سیاه روی بدن خود، مار ببری شرقی (Notechis scutatus) نام‌گرفته است. البته همه مارهای این‌گونه خطوط روی بدن را ندارند.سم قوی این مار می‌تواند تنها در ۱۵ دقیقه پس از گزش باعث مسمومیت انسان شود و به‌طور متوسط سالانه مسئول حداقل یک مرگ است.
مار افعی راسل (Russells viper)
به دست آوردن آمار دقیق مرگ‌ومیر توسط افعی راسل (Daboia russelii دشوار است. بسیاری از افرادی که توسط مار گزیده می‌شوند در مناطقی زندگی می‌کنند که مراقبت‌های پزشکی ضعیفی دارند و هرگز برخورد خود را با خزندگان مرگبار گزارش نمی‌کنند. اما طبق تحقیقات، سالانه حدود ۵۸هزار مرگ در اثر نیش افعی راسل در هند گزارش‌شده است. بنابراین این‌گونه یکی از کشنده‌ترین افعی‌های واقعی محسوب می‌شود.
این افعی شب‌زی در شالیزارهای سریلانکا استراحت می‌کند، ازاین‌رو در زمان برداشت محصول باعث مرگ‌ومیر بالایی در میان شالی‌کاران می‌شود. سم این مار می‌تواند منجر به اتفاقات وحشتناکی همچون نارسایی حاد کلیه، خونریزی شدید و آسیب چند عضوی در بدن قربانی شود. در موارد نادر علائمی شبیه به سندرم شیهان نیز به وجود می آید که در آن غده هیپوفیز تولید هورمون‌های خاصی را متوقف می‌کند. بااین‌حال گزارش‌شده که قربانیان معمولاً به دلیل نارسایی کلیوی می‌میرند.
مار افعی فلس‌اره‌ای (SAW-SCALED VIPER)
افعی فلس‌اره‌ای (Echis carinatus) در کنار افعی راسل، کریت معمولی (Bungarus caeruleus) و مار کبرا هندی (ناجا ناجا) کوچک‌ترین قاتل در میان چهار قاتل هند به شمار می‌روند. گازگرفتگی و مرگ‌ومیر ناشی از آن، تنها در هند به هزاران نفر می‌رسد. پس از گزش توسط این افعی، فرد دچار تورم و درد موضعی در ناحیه نیش‌خورده و به دنبال آن خونریزی خواهد شد. ازآنجایی‌که زهر توانایی انعقاد خون بدن را مختل می‌کند، می‌تواند منجر به خونریزی داخلی و درنهایت نارسایی حاد کلیه شود. ۹ نوع پادزهر برای این مار وجود دارد که باید ظرف چند ساعت پس از نیش زدن به فرد تزریق شود تازنده بماند، در غیر این صورت کار از کار می‌گذرد!
مار نواری براق (Banded krait)
مار نواری براق (Bungarus fasciatus) در طول روز حرکت کندی دارد و احتمال نیش زدنش بعد از تاریکی بیشتر است. سم این مار می‌تواند عضلات را فلج کند و از حرکت دیافراگم جلوگیری کند. این کار از ورود هوا به ریه‌ها جلوگیری می‌کند و منجر به خفگی می‌شود.
شاه‌کبرا (King cobra)
به گفته موزه تاریخ طبیعی لندن، شاه کبرا (Ophiophagus hannah) طولانی‌ترین مارسمی جهان است که اندازه آن تا ۵٫۴ متر می‌رسد. بینایی چشمگیر این مار به آن اجازه می‌دهد تا فردی را در حال حرکت از فاصله نزدیک به ۱۰۰ متر تشخیص دهد. هنگامی‌که شاه‌کبرا مورد تهدید قرار می‌گیرد، از دنده‌ها و ماهیچه‌های خاصی در گردن خود استفاده می‌کند تا پوست اطراف سر خود را باز کند. این مارها همچنین می‌توانند سرخود را تا حدود یک‌سوم طول بدن از زمین بلند کنند.
ادعای شهرت شاه‌کبرا نه‌چندان به قدرت زهر، بلکه به میزان تزریق زهر به قربانیان مربوط می‌شود: هر نیش حدود ۷ میلی‌لیتر زهر تولید می‌کند و مار تمایل دارد با سه یا چهار نیش سریع حمله کند. حتی یک نیش شاه‌کبرا می‌تواند انسان بالغ را در ۱۵ دقیقه و فیل بالغ را در چند ساعت بکشد.
مار تایپان ساحلی (Coastal taipan)
به گفته موزه استرالیا، به لطف سرعت باورنکردنی آن، ممکن است قبل از آگاهی از تایپان ساحلی (Oxyuranus scutellatus) چندین بار گاز گرفته شوید. این مار که در جنگل‌های مرطوب مناطق ساحلی معتدل و گرمسیری زندگی می‌کند، در صورت تهدید، تمام بدن خود را از روی زمین بلند می‌کند و با دقت فوق‌العاده‌ای از دندان نیش می‌پرد و زهر را به دشمنش تزریق می‌کند. تا قبل از سال ۱۹۵۶، زمانی که یک پادزهر مؤثر تولید شد، نیش این مار تقریباً همیشه کشنده بود. زهر این مار حاوی سموم عصبی است که از انتقال عصبی جلوگیری می‌کند.
مار تایپان خشکی‌زی (Inland taipan)
تایپان خشکی‌زی تنها با ذره‌ای کوچک از سم خود می‌تواند طعمه را بکشد؛ بنابراین یکی از سمی‌ترین مارهای جهان است. آن‌ها در شکاف‌های رسی و دشت‌های سیلابی استرالیای جنوبی دیده می‌شوند و اغلب در حفره‌های از پیش حفرشده حیوانات دیگر زندگی می‌کنند. تایپان داخلی اینلند که در مکان‌های دورتر از تایپان ساحلی زندگی می‌کند، به‌ندرت با انسان در تماس است. هنگامی‌که احساس خطر کند، بدن خود را به شکل S محکم می‌پیچد سپس طعمه را هدف می‌گیرد. یکی از اجزای اصلی سمی که آن را از سایر گونه‌ها متمایز می‌کند، آنزیم هیالورونیداز است؛ جالب است بدانید ک این آنزیم سرعت جذب سموم را در سراسر بدن قربانی افزایش می‌دهد.
منبع: livescience
۵۴۳۲۳
